Dr. Józef Gawor – witness to two totalitarianisms
DOI:
https://doi.org/10.63903/ZaranieSlaskie.10.7Keywords:
Gość Niedzielny” editorial office, sacred architecture in the Katowice diocese, Bishop Herbert Bednorz, German concentration camps, exile of bishops from KatowiceAbstract
Fr. Dr. Józef Gawor, one of the most important Silesian priests of the 20th century, was born in 1907 in Dąbrówka Mała near Katowice, into a large mining family. He was ordained as a priest in June 1931 by Bishop Stanisław Adamski of Katowice. Before World War II, he worked as a catechist at a girls' high school in Królewska Huta. He was also active in the scouting movement, serving as a chaplain for the girls' troop in Świętochłowice. On May 24, 1940, he was arrested by the Gestapo and sent to the Dachau concentration camp, where he was assigned prisoner number 12,926. After three months, he was transferred to KL Gusen, where he stayed until December 8, 1940, before being returned to Dachau. He was released on April 24, 1942.
In 1948, he began working at the editorial office of “Gość Niedzielny”, but in November 1952, the state authorities removed him from his position. From 1953 to 1956, he organized support for the exiled Silesian bishops and advocated for their release. He returned to the editorial office alongside the bishops in November 1956.
For 16 years, he led the diocesan Commission for Sacred Art, influencing the decoration of churches in the Katowice diocese. He was a well-known preacher, invited to parishes and church centers across the country. He retired in March 1974. Fr. Gawor passed away on Holy Thursday, April 16, 1981. His funeral, held on Easter Monday at the Katowice Cathedral, was a significant event for the community, attended by thousands of the faithful and hundreds of priests from across the country, who remembered him not only as an editor but also as a steadfast witness to faith during two eras of totalitarianism.
Downloads
References
Archiwalia
Ankieta dla Wydawców sporządzona przez Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w Warszawie. (1958, 12 lipca). Korespondencja z władzami (RF-1/2), Archiwum Redakcji „Gościa Niedzielnego”, Katowice, Polska.
Bednorz, H. (1971, 2 stycznia). List bp Herberta Bednorza do premiera Piotra Jaroszewicza, Korespondencja z władzami (RF-1/2, VA II-10186/71), Archiwum Redakcji „Gościa Niedzielnego”, Katowice, Polska.
Bednorz, H. (1972, 4 lutego). Nominacja bpa Herberta Bednorza dla ks. Józefa Gawora na przewodniczącego Podkomisji Sztuki Sakralnej Synodu Diecezjalnego, Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Bednorz, H. (1977, 17 maja). List bpa H. Bednorza do ks. dra J. Gawora, Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Bednorz, H. (1980a, 6 sierpnia). Dekret bpa Herberta Bednorza, Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Bednorz, H. (1980b, 6 sierpnia). List bpa Herberta Bednorza do ks. dra Józefa Gawora, Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Bieniek, J. (1950, 22 sierpnia). Dekret biskupa Juliusza Bieńka w sprawie kolegium redakcyjnego „Gościa Niedzielnego”. Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Bieniek, J. (1956, 20 grudnia). Pismo bp. Juliusza Bieńka do GUKPPiW w sprawie podwyższenia nakładu „Gościa Niedzielnego”, Korespondencja z władzami (RF-1/2, VA II-8053/56), Archiwum Redakcji „Gościa Niedzielnego”, Katowice, Polska.
Bieniek, J. (1957, 6 kwietnia). Pismo bp. Juliusza Bieńka do GUKPPiW, Korespondencja z władzami (RF-1/2, VA II-8252/57), Archiwum Redakcji „Gościa Niedzielnego”, Katowice, Polska.
Dekret dla ks. Józefa Gawora. (1945, 16 marca). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Dekret dla ks. Józefa Gawora. (1952, 12 listopada). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Dekret dla ks. Józefa Gawora. (1953, 4 listopada). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Doniesienie agenturalne nr 60 z 30 V 1960 r. od TW „Skowronek” na temat materiałów Krucjaty Wyzwolenia Człowieka, rozprowadzanych przez ks. Franciszka Blachnickiego. (1960, 30 czerwca). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 056/11), Katowice, Polska.
Gawor, J. (1926a, 4 sierpnia). Podanie Józefa Gawora do rektora Wyższego Śląskiego Seminarium w Krakowie. Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Gawor, J. (1926b, 4 sierpnia). Własnoręczny życiorys, Mała Dąbrówka. Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Gawor, J. (1959, 21 listopada). Pismo ks. Józefa Gawora do Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w Katowicach, dane dotyczące ewidencji czasopisma. Korespondencja z władzami (RF-1/2, 12230/59), Archiwum Redakcji „Gościa Niedzielnego”, Katowice, Polska.
Gawor, J. (1964). Dzienniki ks. Józefa Gawora, Rocznik, Archiwum Redakcji „Gościa Niedzielnego”, Katowice, Polska.
Gawor, J. (1965). Dzienniki ks. Józefa Gawora, Rocznik. Archiwum Redakcji „Gościa Niedzielnego”, Katowice, Polska.
Gawor, J. (1978). Dzienniki ks. Józefa Gawora, Rocznik, Archiwum Redakcji „Gościa Niedzielnego”, Katowice, Polska.
Gawor, J. (1980). Dzienniki ks. Józefa Gawora, Rocznik, Archiwum Redakcji „Gościa Niedzielnego”, Katowice, Polska.
Informacja o spotkaniu w Kurii Diecezjalnej w sprawie katechezy. (1956, 23 grudnia). Materiały dotyczące Kurii Biskupiej w Katowicach 1956–1960 (nr 056/8, 8/4), Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Katowice, Polska.
Kowalik, P. (1952, 12 listopada). Pismo wikariusza generalnego ks. Piotra Kowalika do ks. dra Józefa Gawora. Stalinogród. Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Krótkie charakterystyki kurialistów Kurii Katowickiej. (b. d.). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 058/1, t. 1), Katowice, Polska.
Księga Gusen. Tom 5. (b. d.). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 301/1, t. 5.), Katowice, Polska.
Kwestionariusz ewidencyjny Jadwigi Kuci. (b. d.). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 014/374), Katowice, Polska.
Kwestionariusz ewidencyjny krypt. „Dama” nr 35 889. (1977–1986). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 048/237), Katowice, Polska.
Metryka bierzmowania Józefa Gawora. (b. d.). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Nominacja na kapelana ZHP. (1938, 24 czerwca). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Nominacja na wikarego w parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Świętochłowicach. (1939, 11 września). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Notatka służbowa dotycząca spotkania z TW „Michał”. (1967, 12 kwietnia). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 056/65, t. 2, cz. 1), Katowice, Polska.
Notatka służbowa dotycząca spotkania z TW „Michał”. (1976, 10 maja). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 056/65, t. 2, cz. 1), Katowice, Polska.
Notatki służbowe dotyczące księży znanych z wrogiej postawy wobec PRL: Ks. Gawor Józef, s. Klemensa. (b. d.). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 063/18, t. 1.), Katowice, Polska.
O sytuacji Kurii Katowickiej i działalności podległego jej kleru i kierunkach przeciwdziałania. Analiza przygotowana dla KW PZPR w Katowicach (1959, sierpień). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 085/1, t. 2), Katowice, Polska.
Pawliczek, J. (b.d.). Pośmiertny biogram ks. Józefa Gawora, maszynopis. Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Pikuła, L. (1958, 12 grudnia). Informacja sporządzona przez zastępcę naczelnika Wydziału III kpt. Lucjana Pikułę dla Naczelnika Wydziału V Departamentu III MSW w Warszawie, dot. polityki personalnej Kurii na terenie województwa katowickiego. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 056/9), Katowice, Polska.
Pismo dyr. Częstochowskich Zakładów Graficznych do Komitetu Miejskiego PZPR w Częstochowie. (1966, 10 grudnia). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 085/1, t. 3, cz. 1), Katowice, Polska.
Pismo dziekana Wehrmachtu z Wrocławia do Wikariusza Generalnego w Katowicach. (1943, 17 maja). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Pismo parafian z parafii pw. św. Mikołaja w Bielsku-Białej w obronie ks. Józefa Gawora. (1955, 3 stycznia). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Plan pracy na I kwartał 1960 r. po zagadnieniu Kurii katowickiej. (b. d.). Materiały dotyczące Kurii Biskupiej w Katowicach 1956–1960 (nr 056/8, 8/4), Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Katowice, Polska.
Potwierdzenie wydane przez Wikariusza Generalnego z informacją, że ks. Józef Gawor jest wikariuszem w Ćwiklicach. (1944, 21 stycznia). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Raport z prowadzonych czynności operacyjnych w Wydziale III, Grupie V Komendy Wojewódzkiej MO w Katowicach. (1959, 27 lipca). Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 056/49, t. 2), Katowice, Polska.
Setla, W. (1959, 27 lipca). Raport kpt. Władysława Setli z przeprowadzonych czynności operacyjnych w Wydziale III Grupie V Komendy Wojewódzkiej MO w Katowicach, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (nr 056/11), Katowice, Polska.
Skupin, K. (b.d.) Sede Episcopali Katowicensi Impedita. Fakty i Dokumenty. Zbiory Specjalne (667), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Wosnitza, F. (1942, 7 września). Pismo wikariusza generalnego ks. Frantza Wosnitzy do gestapo – Abteilung IV B Katowice. Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Wypis ze sprawozdania Wydziału V. (1951, 6 stycznia). Sprawa operacyjnego rozpracowania „Gniazdo” (056/ 6), Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Katowice, Polska.
Zaświadczenie, że z dniem 1.12.1956 r. ks. Józef Gawor przeszedł na etat redaktora „Gościa Niedzielnego”. (1956, 11 grudnia). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Zaświadczenie. (1977, 24 maja). Zespół Akt Personalnych, Akta ks. Józefa Gawora (nr 188), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Zebranie plenarne duchowieństwa diecezji. (1956, 5 grudnia). Regimen Diocesis (t. 4, 1956–1962), Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Katowice, Polska.
Literatura
Dziurok, A. (2012). Kruchtoizacja. Polityka władz partyjno-państwowych wobec Kościoła katolickiego w latach 1945–1956 w województwie śląskim/katowickim. Instytut Pamięci Narodowej.
Bednarski, D. (2015). Górnośląscy księża do arcybiskupa Józefa Gawliny o diecezji katowickiej i księdzu Janie Piskorzu (1956-1957). W J. Myszor & D. Bednarski (Red.), Nieznane karty z życia biskupa Józefa Gawliny w świetle dokumentów (s. 131–153). WueM.
Gawor, J. (1975). Czasopisma diecezji katowickiej. Nasza Przeszłość, 44, 142-158. http://www.naszaprzeszlosc.pl/tom-44.html
Grajewski, A. (2008). Twój Gość, 1923–2008. Instytut Gość Media.
Grajewski, A. (2002). Wygnanie. Diecezja katowicka w czasach stalinowskich. Księgarnię św. Jacka.
Grajewski, A. (2001). Oskarżony ks. Franciszek Blachnicki, Więź, 59, 112-128. https://wiez.pl/2001/01/01/1184-oskarzony-ks-franciszek-blachnicki/
Grajewski, A. (1998). 75 lat „Gościa Niedzielnego” 1923–1998. Wydawnictwo Gość Niedzielny.
Grajewski, A. (2010). Inwigilacja tygodnika katolickiego „Gość Niedzielny” w latach 1945–1989. Zarys pro-blematyki. W T. Wolsza & S. Ligarski (Red.), Dziennikarze władzy, władza dziennikarzom. Aparat represji wobec środowiska dziennikarskiego 1945–1990 (s. 43–69). Instytut Pamięci Narodowej.
Heska-Kwaśniewicz, K. (2002). Jadwiga Kucianka (1924–1970) – miłośniczka i badaczka spraw śląskich. Zeszyty Chorzowskie, 7, 258-268.
Ks. dr Józef Gawor. (1978). W W. Jacewicz & J. Woś (Red.), Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego: T. 3. Wykaz duchownych zmarłych, zamordowanych lub represjonowanych przez okupanta (s. 175–176). Akademia Teologii Katolickiej.
Mandziuk, J. (1995). Gawor Józef. W J. Mandziuk (Red.), Słownik polskich teologów katolickich: T. 8. a-z (s. 174-177). Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Myszor, J. (2011). Kultura niezależna w Kościele – zagrożenie czy szansa ? Na podstawie doświadczeń w diecezji katowickiej. W B. Tracz (Red.), Kościół i kultura niezależna (s. 27-33). Instytut Pamięci Narodowej.
Myszor, J. (1999). Historia diecezji katowickiej. Drukarnia Archidiecezjalna w Katowicach.
Olszar, H. (1996). Gawor Józef Wincenty. W M. Pater (Red.), Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku (s. 112–114). Księgarnia Św. Jacka..
Resiak, S. (2020). Józef Gawor. W A. Kłos-Skrzypczak & H. Olszar (Red.), Leksykon Panteonu Górnośląskiego (187-193). Księgarnia św. Jacka, Katowice.
Skworc, W. (1996). Budownictwo kościołów w diecezji katowickiej w latach 1945–1989. Księgarnia Św. Jacka.
Tałuć, K. (1995). Jadwiga Kucianka – badaczka literatury śląskiej [Praca magisterska niepublikowana]. Uniwersytet Śląski.
Prasa
Bednorz, H. (1981, 3 maja). Gość Niedzielny. Śp. Ks. Józef Gawor, 58(18), 1–3. https://sbc.org.pl/dlibra/publication/389508
Pawliczek, J. (1982). Nekrolog. Wiadomości Diecezjalne, 50(8), 287-289.
Piecha, H. (1996, 19 marca). Człowiek inny niż pomnik. Gazeta Katowicka.
Relacje
Rozmowa z senator Dorotą Simonides. (2002, 7 maja).
Rozmowa z abp Wiktorem Skorcem. (2024, 20 maja).
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2025 Zaranie Śląskie

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
Since transitioning to a digital format, the journal has been operating under open access, meaning all content is freely available to users and institutions.
In issue 8 (2022), published articles are licensed under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license.
The full license text is available at: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode.
Since issue 9 (2023), published articles are licensed under the Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-NC-ND 4.0) license.
The full license text is available at: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/legalcode.pl.